کمبود پلاکت خون یا ترومبوسیتوپنی چیست؟
کمبود پلاکت خون یا ترومبوسیتوپنی (Thrombocytopenia) وضعیتی است که در آن تعداد پلاکت های خون کاهش می‌یابد و فرد مستعد خونریزی می‌شود.
پلاکت‌ها در لخته شدن و خونریزی نقش مهمی دارند. آن‌ها در مغز استخوان مشابه سلول‌های دیگر خون ساخته می‌شوند و از مگاکاریوسیت‌ها که سلول‌های در مغز استخوان هستند، سرچشمه می‌گیرند. قطعات این مگاکاریوسیت‌ها پلاکت‌هایی هستند که در جریان خون آزاد می‌شوند. پلاکت‌های در گردش، حدود دو سوم پلاکت‌های آزاد شده از مغز استخوان را تشکیل می‌دهند. یک سوم دیگر به طور معمول در طحال ذخیره می‌شوند.
به طور کلی، پلاکت‌ها عمر کوتاهی در خون دارند (7 تا 10 روز) و پس از آن از گردش خون خارج می‌شوند. از تعداد پلاکت‌های خون به عنوان تعداد پلاکت یاد می‌شود. تعداد پلاکت کمتر از 150000 به اصطلاح ترومبوسیتوپنی گفته می‌شود. تعداد پلاکت‌های بیشتر از 400000 را ترومبوسیتوز می‌نامند.
پلاکت‌ها در انعقاد خون نقش دارند. آن‌ها توالی واکنش‌هایی را شروع می‌کنند که در نهایت منجر به تشکیل لخته خون می‌شود. آن‌ها در رگ‌های خونی گردش می‌کنند و در صورت وجود خونریزی یا جراحت در بدن، فعال می‌شوند. برخی از مواد شیمیایی از رگ‌های خونی آسیب دیده یا ساختارهای دیگر آزاد می‌شوند که نشان می‌دهند پلاکت‌ها فعال شده و برای شروع لخته شدن به سایر اجزای سیستم می‌پیوندند.
با فعال شدن، آن‌ها چسبناک شده و به یکدیگر و به دیواره رگ‌های خونی در محل آسیب می‌چسبند تا با وصل کردن رگ یا بافت آسیب دیده (هموستاز) خونریزی را کاهش داده و متوقف کنند. توجه به این نکته مهم است که حتی اگر تعداد پلاکت‌ها در پلاکت خون پایین کاهش یابد، عملکرد آن‌ها اغلب کاملاً سالم باقی می‌ماند.
اختلالات دیگری وجود دارند که می‌توانند با وجود شمارش نرمال پلاکت، باعث اختلال در عملکرد پلاکت شوند. تعداد پلاکت زیر 10000 ترومبوسیتوپنی شدید نامیده می‌شود و ممکن است منجر به خونریزی خود به خودی شود. در پلاکت خون پایین خفیف، ممکن است هیچ اثر مضری در مسیرهای لخته شدن یا خونریزی وجود نداشته باشد. این اثرات با تعداد مختلف پلاکت در افراد مختلف متفاوت است.
علت کاهش پلاکت خون چیست؟
سلول‌های خونی (از جمله پلاکت‌ها) در مغز استخوان، از بافت اسفنجی داخل استخوان‌ها ساخته می‌شوند. برخی فاکتورها ممکن است در ایجاد پلاکت در بدن اختلال ایجاد کنند. در شرایط دیگر تولید طبیعی است، اما پلاکت‌های زودرس از خون خارج می‌شوند. علل ترومبوسیتوپنی می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- بیماری‌هایی مانند لوسمی (سرطان مغز استخوان و جریان خون) و لنفوم (سرطان سیستم لنفاوی) می‌توانند باعث اختلال در عملکرد مغز استخوان شوند.
- کم خونی آپلاستیک، بیماری که از ایجاد سلول‌های خونی مغز استخوان در انواع مختلف جلوگیری می‌کند.
- پرتودرمانی و شیمی درمانی برای سرطان می‌تواند به سلول‌های بنیادی خون که در نهایت به سلول‌های خونی تبدیل می‌شوند آسیب برساند.
- قرار گرفتن در معرض ویروس‌های خاصی از جمله ویروس سیتومگالو، هپاتیت و اچ آی وی
- بیماری خود ایمنی (سیستم ایمنی بدن به بدن حمله می‌کند) مانند پورپورای ترومبوتیک ترومبوسیتوپنیک (ITP)
- بزرگ شدن طحال (اندامی که به عنوان فیلتر خون عمل می‌کند و به بدن در مبارزه با عفونت کمک می‌کند). طحال بزرگ شده پلاکت‌ها را به دام می‌اندازد و از گردش آن‌ها در جریان خون جلوگیری می‌کند.
- وراثت(این عامل از والدین منتقل می‌شود)
- قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی
- مصرف برخی از داروها مانند آنتی بیوتیک‌های خاص، داروهای قلبی عروقی و داروهای تشنج
- نوشیدن بیش از حد الکل
علائم کمبود پلاکت خون
وظیفه اصلی پلاکت ها جلوگیری از خونریزی است. بنابراین کاهش آن ها فرد را مستعد خونریزی می‌کند. خونریزی های ناشی از کمبود پلاکت معمولا از نوع پوستی، مخاطی و گوارشی هستند و خونریزی های عمقی در مفاصل و عضلات معمولا رخ نمی دهد. خطرناک ترین خونریزی هم خونریزی مغزی است که می تواند منجر به مرگ شود و از اورژانس های پزشکی محسوب می‌شود.
سایر علائمی که در ترومبوسیتوپنی ایجاد می‌شوند، عبارتند از:
- کبودی های قرمز، بنفش یا قهوه ای رنگ برروی پوست که به آن ها پورپورا(Purpura) گفته می شود.
- بثورات پوستی بصورت نقاط کوچک قرمز یا بنفش
- خون دماغ
- خونریزی از لثه ها
- درصورت ایجاد زخم، خونریزی طولانی شده و دیر بند می آید.
- خونریزی شدید دوران قاعدگی بطوری که پدهای متعددی مصرف می‌شود.
- خونریزی از دستگاه گوارش که باعث وجود خون در مدفوع می‌شود و می تواند با استفراغ خونی یا مدفوع خونی خود را نشان دهد.
- خون در ادرار
- خطرناک ترین نوع خونریزی، خونریزی مغزی است که بسیار نادر اما خطرناک و کشنده است. با این حال در صورت کمبود پلاکت و وجود هم‌زمان علائم عصبی باید به خونریزی مغزی فکر کرد.
همه افراد با تعداد پلاکت کم، نیاز به درمان ندارند. برخی از علت ها کاهش تعداد پلاکت ها در نهایت برطرف می‌شود و تعداد پلاکت ها در این موارد به سطح سالم خود باز می‌گردد. در ترومبوسیتوپنی خفیف این امکان وجود دارد که بیمار علائمی نداشته باشد یا این بیماری به خودی خود برطرف و درمان شود. با این حال، افراد مبتلا به موارد ترومبوسیتوپنی شدید ممکن است نیاز به درمان داشته باشند. بعضی اوقات، با درمان علت اصلی می توان کاهش تعداد پلاکت را برطرف کرد.
درمان افت پلاکت خون
بسته به علت اصلی بیماری، درمان ها شامل موارد زیر می‌باشند:
درمان علت اصلی ترومبوسیتوپنی: اگر پزشک بتواند بیماری و یا علت ایجاد کننده ترومبوسیتوپنی را تشخیص دهد، درمان علت می تواند ترومبوسیتوپنی را برطرف کند. به عنوان مثال، اگر ترومبوسیتوپنی ناشی از هپارین باشد، پزشک می‌تواند به بیمار توصیه کند تا از مصرف هپارین خودداری کرده و یک داروی رقیق کننده خون متفاوت را جایگزین کند. ترومبوسیتوپنی با وجود متوقف کردن تمام درمان های هپارین ممکن است برای یک هفته یا بیشتر باقی بماند.
تزریق خون یا پلاکت: اگر سطح پلاکت بیمار خیلی کم باشد، پزشک می‌تواند خون از دست رفته را با تزریق گلبول های قرمز خون یا پلاکت ها جایگزین کند.
داروها: اگر وضعیت بیمار به مشکل سیستم ایمنی بدن مربوط باشد، پزشک می تواند داروهایی را برای تقویت پلاکت بیمار تجویز کند. دارو انتخابی اولیه ممکن است یک داروی کورتن باشد. اگر کورتن مؤثر نباشد، پزشک ممکن است داروهای قوی تری برای سرکوب سیستم ایمنی بدن را امتحان کند.
عمل جراحي: اگر سایر گزینه های درمانی، موثر نباشند، پزشک می‌تواند جراحی را برای برداشتن طحال انجام دهد.
تبادل پلاسما: پورپورا ترومبوسیتوپنی ترومبوتیک می‌تواند منجر به وضعیت فوری پزشکی شود که در این صورت بیمار نیاز به تبادل پلاسما دارد.
